Du spør – vi svarer

Redaksjonen tar gjerne mot brev fra leserne. Det kan være kommentarer til artiklene og emner i bladet, interessante ord og uttrykk en har kommet over, nyord, språkspørsmål eller annet. Adressen er: Språknytt, Norsk språkråd, Postboks 8107 Dep, 0032 OSLO.

Spørsmål: Kvantesprang er eit ord som blir brukt nokså allment i meininga ’stort framsteg’. Eg stussar ved denne ordbruken og lurer på om det ikkje er feil bruk av kvantesprang, som opphavleg er eit fagord i moderne fysikk. Den allmenne tydinga er også kommen med i den nye utgåva av Nynorskordboka frå 2001. Der er kvantesprang forklart slik: «etter atomteorien (1913) til dansken Niels Bohr: det at eit elektron hoppar frå éi bane til ei anna når atomet tek imot el. gjev frå seg energi som elektromagnetisk stråling; overf: stort og avgjerande steg i ei utvikling Internett var eit k- i informasjonsutvekslinga.» Nettutgåva av Bokmålsordboka har om lag same ordlyden. I Ordbok for fysikk og kjemi til skolebruk (Norsk språkråd 2000) er berre den faglege tydinga med: «(I kvantefysikken:) Overgang frå ein energitilstand til ein annan.»

Svar: Ein kunne tru at når kvantesprang er noko som går føre seg inne i atoma, må dei vere ørsmå. Ut frå den tankegangen blir det bakvendt å oppfatte kvantesprang som ’stort framsteg’. Men det sentrale i omgrepet er ikkje storleiken, men at det går føre seg ei endring i sprang, ikkje som ei jamn, kontinuerleg endring. Tydinga ordet kvantesprang har fått i allmennspråket, er såleis ikkje tvert motsett den faglege tydinga.

Det er vanleg at ord frå eit avgrensa fagområde blir tekne i bruk i allmennspråket med ei overført, noko endra tyding. Det er likevel ikkje så ofte at naturvitskapane leverer slike ord, det er andre område som er viktigare kjelder. Frå kjemien har vi likevel fått ordet lakmustest, som no blir brukt reint allment om ei prøve, ein test: «Budsjettarbeidet fremstår som en lakmustest på om byrådet fungerer» (avissitat). Jamfør forklaringa på lakmuspapir i Ordbok for fysikk og kjemi: «Indikatorpapir som brukes for å undersøke om en løsning er sur eller basisk.»

Begge fagorda kvantesprang og lakmuspapir (i varierande former) er kjende som allmennord i nærskylde språk, også i engelsk. Det er såleis ikkje berre sjølve orda, men òg ordtydingane som vandrar mellom språka.

***

Spørsmål: Er det en sammenheng mellom dataordet digital og plantenavnet digitalis? Jeg vet at digital har med fingrer å gjøre, men hvor planten og medisinen kommer inn, undres jeg på.

Svar: Utgangspunktet er det latinske substantivet digitus, som betyr ’finger’ (og ’tå’). I klassisk latin fantes det ikke noe tilsvarende adjektiv, men det ble lagd på et senere tidspunkt. Mønsteret for å danne et slikt adjektiv fantes alt i klassisk latin, som hadde f.eks. substantivet cubitum, som betydde ’albue’ og ’underarm’, og adjektivet cubitalis, som betydde ’som har noe med albuen eller underarmen å gjøre; som er lang som en underarm’, dvs. en alen lang. Derfor var det helt kurant å lage adjektivet digitalis til substantivet digitus. Den latinske formen av adjektivet ender altså på -is, men i moderne språk falt denne endelsen bort, og dermed får vi formen digital av adjektivet. Når ordet digital opptrer i matematikken, viser det altså tilbake på et eldgammelt stadium da en regnet ved «å telle på fingrene», som vi jo fremdeles sier.

Den norske planten revebjelle har det vitenskapelige navnet Digitalis purpurea. Navnet er en latinisering av et tysk folkelig navn på denne planten og henspiller på at blomstene ligner på fingertupper, så der ligger den språklige forbindelsen mellom botanikken og matematikken.